Bolesław Prus - biografia, wiersze, twórczość

Bolesław Prus, a właściwie Aleksander Głowacki, urodził się 20 sierpnia 1847 roku w Hrubieszowie, zmarł zaś 19 maja 1912 roku w Warszawie. Pseudonim wziął od herbu, którym pieczętowała się rodzina – Prus I. Ojciec – Antoni Głowacki – był ekonomem w majątku ziemiańskim.

Matka, Apollonia z Trembińskich, zmarła gdy miał trzy lata. Ojciec odszedł sześć lat później. Osierocony w wieku dziewięciu lat Aleksander wychowywał się w Puławach pod opieką babki, Marcjanny Trembińskiej, zaś po jej śmierci, pieczę nad nim sprawowała mieszkająca w Lublinie ciotka – Domicella z Trembińskich Olszewska. W Lublinie rozpoczął naukę w Powiatowej Szkole Realnej, w lutym 1861 przeprowadził się do Siedlec, następnie do Kielc, gdzie pozostawał pod opieką brata – Leona, nauczyciela historii a przy tym działacza stronnictwa „czerwonych”. Mając 16 lat porzucił naukę i przyłączył się do Powstania Styczniowego. Raniony w walce pod wsią Białka 1 września 1863 roku trafił do szpitala, a następnie do lubelskiego więzienia. Po zwolnieniu ze względu na młodzieńczy wiek i zabiegi ciotki, ukończył w roku 1866 lubelskie gimnazjum i zdał egzamin na wydział matematyczno-fizyczny warszawskiej Szkoły Głównej (wkrótce Uniwersytetu cesarskiego), jednakże studiów nie ukończył, a uczelnię opuścił w roku 1869. Utrzymywał się udzielając korepetycji w Targowisku pod Krasnystawem, podjął też kolejne studia, tym razem w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach. Wobec konfliktu z rosyjskim wykładowcą, już we wrześniu 1870 roku powrócił do Warszawy, gdzie imał się rozmaitych zajęć (ślusarz, fotograf, mówca uliczny). Mimo niepowodzeń na uczelniach, nie porzucił pracy samokształceniowej, podejmował się nawet pracy związanej z nauką oraz popularyzacją wiedzy, szczególnie interesowała go logika formalna (w 1871 przetłumaczył Logikę Johna Stuarta Milla i przygotował jej skrót). Jednakże wielu swych projektów nie zdołał doprowadzić do końca, mimo że poświęcenie się twórczości naukowej pozostało skrytym marzeniem Prusa aż do ostatnich dni życia. Odzwierciedleniem zdecydowanego przekonania o badaniach naukowych jako najdostojniejszej i najbardziej wartościowej dziedzinie aktywności człowieka było pośrednio branie udziału w rozmaitych akcjach na rzecz szerzenia oświaty. Pisanie Kronik niejako samo przez się wymuszało śledzenie dynamiki rozmaitych dziedzin życia społecznego i kulturalnego. Należały do nich nie tylko osiągnięcia techniczne i cywilizacyjnej wchodzącej coraz śmielej na ziemie wszystkich zaborów rewolucji techniczno-przemysłowej, lecz również zjawiska takie jak seanse spirytystyczne, urządzane zresztą przez Juliana Ochorowicza – znajomego Bolesława Prusa.

Publicysta zakochany w nauce

Debiutem prasowym Aleksandra Głowackiego było publikowanie korespondencji w piśmie Kurier Niedzielny z 1864 oraz druk humoresek w Kurierze Świątecznym z roku 1866. W Niwie ukazała się w roku 1872 ciesząca się popularnością rozprawa o elektryczności. W tymże toku przystąpił do druku w piśmie Opiekun Domowy cyklu Listów ze starego obozu pod pseudonimem Bolesław Prus, którego, niejako paradoksalnie, używał wpierw do podpisywania utworów „błahych”, literatury niegodnej, jak sądził, nazwiska i pióra poważnego, ambitnego pisarza i publicysty. Początkowo współpracę z pismami traktował zresztą jako dodatkowe zajęcie, miał bowiem posadę kasjera w banku.

Na początku roku 1873 rozpoczął współpracę z pismem humorystycznym Mucha. Niestety nie miało ono dobrej opinii, zatem publikowanie w nim położyło się cieniem na wizerunku Bolesława Prusa na dość długi czas. Jednakże właśnie w tym piśmie Autor opublikował powiastkę filozoficzną Filozof i prostak, która świadczyła o rzeczywistych zdolnościach i potencjale twórczym. W roku 1874 artykuły Prusa pojawiają się w piśmie satyrycznym z ambicjami literackimi Kolce. W tym samym roku rozpoczął się stały cykl felietonów Z ustronia (następnie Sprawy bieżące) przygotowywanych dla pisma Niwa. W tymże roku Autor opublikował w Kurierze Warszawskim obrazek Pod szychtami, stanowiący pierwszą część Szkiców warszawskich. Publikowanie felietonów zapewniało dochody prowadzące do stabilizacji materialnej, a zatem i założenia rodziny.

Bolesław Prus 23 marca 1875 pojął za żonę swą daleką kuzynkę, Oktawię Trembińską. W tymże roku, 25 marca przystąpił do publikowania w Kurierze Warszawskim cyklu Kronik, za sprawą których stał się znany jako jeden z najlepszych publicystów polskich, nie tylko drugiej połowy XIX wieku. Kroniki ukazywały się aż do roku 1887 (z przerwą przez 10. miesięcy w latach 1882-1883). Felietony Bolesława Prusa ukazywały się ponadto w Ateneum oraz w Nowinach. W roku 1882 objął stanowisko redaktora naczelnego tych ostatnich. Dążył do przekształcenia pisma w „obserwatorium społeczne”, stanowiącym tym samym ośrodek wiedzy socjologicznej o współczesnych Polakach. Transformacja ta miała dokonać się przede wszystkim poprzez odejście od metod dziennikarskich w kierunku pisarstwa naukowego. Niestety planów nie udało się zrealizować, zaś Nowiny uległy likwidacji już w roku 1883. Obok działalności redaktorskiej, Autor wydał w roku 1877 książkę Dusze w niewoli, stanowiącą jedną z jego kilku wczesnych prób powieściowych. Odzwierciedleniem aspiracji naukowych było ogłoszenie w roku 1883 Szkicu programowego w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa, zawierającego program działania Nowin, opierający się na eklektycznej adaptacji socjologii Herberta Spencera do polskich realiów.

Uznany literat

W roku 1879 Bolesław Prus doczekał się dokooptowania do powstałego rok wcześniej Międzynarodowego Towarzystwa Literackiego. Rok wcześniej na Autora napadli studenci, obrażeni sprawozdaniem z odczytu W. Spasowicza o Wincentym Polu, w którym Autor kpił sobie z solidaryzowania się studentów z atakiem Spasowicza na „szlachetczyznę” Pola.

Biorąc udział w obradach IV Międzynarodowego Kongresu Literackiego (1881) miał okazje poznać Ignacego Kraszewskiego. Od roku 1882 stale gościł w Nałęczowie, gdzie bawiąc „u wód” powrócił m.in. do pracy na powieścią z 1880 roku, noszącą pierwotnie tytuł Nasza placówka. Po napisaniu Faraona Bolesław Prus wyjechał w swą jedyną dalszą podróż zagranicę: odwiedził Berlin, Drezno, Norymbergę i Stuttgart. W Raperswilu spotkał się z małżeństwem Żeromskich, następnie pojechał do Paryża. Do kraju powrócił w październiku 1895 roku, wtedy też rozpoczęła się publikacja odcinków Faraona. 1 stycznia 1896 na łamach Kuriera codziennego ukazał się pierwszy odcinek cyklu reportażowego Kartki z podróży. Niestety już w maju druku zaniechano, co wskazywało na wyczerpywanie się potencjału i temperamentu Pisarza jako publicysty.

Apogeum pracy twórczej Prusa to lata 1885-1897. W roku 1885 ukazuje się w Jednodniówce dla pogorzelców obrazek-parabola Cienie, w Kraju zaś studium poświęcone Farysowi. Następnie wychodzą cztery wielkie powieści: Placówka (wyd. książkowe 1886), Lalka (1890), Emancypantki (1894) oraz Faraon (1897). Ten ostatni to jedyna powieść historyczna Bolesława Prusa. Te cztery dzieła są największymi osiągnięciami polskiej powieści realistycznej (J. Kulczycka-Saloni). Trzeba jednak pamiętać, że np. zdaniem Jana Parandowskiego, Twórca nie sprostał, jako fizyk z wykształcenia, złożoności historii starożytnej, wprowadzając „mnóstwo anachronizmów,(kultura i społeczeństwo Egiptu) tworzą … lepiankę. (…) Nawet objętość trzech tomów nie przemawia za tym, że Prus czuł się w tym świecie swobodnie”.

W roku 1897 wydano jubileuszowe Pisma w czterech tomach. Cztery lata później ukazała się jedyna próba usystematyzowanego ujęcia przemyśleń pisarza pt. Najogólniejsze ideały życiowe, jednak nie spotkała się z większym zainteresowaniem, a nawet zyskała negatywną opinię epigonizmu pozytywistycznego. Działalność publicystyczna Bolesława Prusa doczekała się pewnego ożywczego impulsu wraz z wojną rosyjsko-japońską i jej konsekwencją – rewolucją 1905-1907. Wróciło cięte pióro i odwaga w poruszaniu ważnych, aktualnych problemów oraz orientacja w dynamice ruchów politycznych na ziemiach polskich . Do rewolucji nawiązała też powieść Dzieci z roku 1905. Pracę na drugą powieścią ujmującą problematykę roku 1905, Przemianami, w której przedstawiono w pozytywnym świetle i z dozą sympatii rewolucjonistę rosyjskiego, zaś satyrycznie zobrazowano arystokrację, przerwała niestety śmierć Pisarza.

Gorliwy organicyzm

Na przełomie stuleci Bolesław Prus głosił potrzebę regularnej, codziennej wręcz pracy dla ogółu, jednocześnie samemu dając przykład angażowaniem się w rozmaite inicjatywy „organicznikowskie” w najlepszym tego słowa znaczeniu. W 1905 został członkiem Komitetu Obywatelskiego udzielającego pomocy robotnikom pozbawionym ze względu na strajki środków utrzymania, organizował też Kasę Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy. Jako uznana osobistość i autorytet z chęcią obejmował patronat rozmaitych instytucji i akcji społecznych. Jeszcze w 1897 roku utworzono Towarzystwo Higieny Praktycznej jego imienia, w roku 1904 otwarto pod ulubionym przez Twórcę Nałęczowem Kąpiele Tanie im. Bolesława Prusa, zaś w 1909 powołano interesującą inicjatywę tzw. Wtorków Bolesława Prusa, polegającą na nabywaniu ze składek miejsc w łaźniach dla biednych dzieci i młodzieży szkolnej z Warszawy. W roku 1906, wobec wyborów do Dumy, Pisarz ogłosił list otwarty do wyborców. Wśród współczesnych pojawiały się też próby instrumentalizacji jego biografii, niejako analogicznie do gatunku powieści tendencyjnej, jednak trwałych skutków mitotwórczych nie pozostawiły. W okresie wytężonej pracy na rzecz dobra wspólnego mniejsza była aktywność literacka. Powstałe wtedy utwory beletrystyczne (Widzenie, Ze wspomnień cyklisty, Wojna i praca) można nawet uznać za regres twórczy (J. Kulczycka-Saloni).

Bolesław Prus zmarł nagle na zawał serca w swym mieszkaniu przy ul. Wilczej w Warszawie. Spoczął 22 maja 1912 r. na Powązkach. Ostatniej ziemskiej drodze Twórcy towarzyszyły tłumy czytelników i patriotów. Pomnik nagrobny z napisem Serce serc wykonał Stanisław Jackowski. W stolicy umieszczono też dwie tablice pamiątkowe i pomnik z roku 1977 autorstwa A. Kamieńskiej-Łapińskiej. Również w Nałęczowie o Bolesławie Prusie przypomina pomnik oraz muzeum biograficzne w Pałacu Małachowskich. Funkcjonuje też ustanowione na mocy testamentu Twórcy stypendium dla utalentowanych dzieci wiejskich.

Swój księgozbiór Bolesław Prus zapisał stołecznemu Towarzystwu Biblioteki Publicznej, część książek wdowa po pisarzu Oktawia Głowacka przekazała Bibliotece im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie. Pisarz nie pozostawił po sobie potomstwa, zaś przysposobiony syn Emil popełnił samobójstwo mając 18 lat.

Rzut oka na twórczość Prusa

Poza bogatym dorobkiem nowelistycznym, elementy fabularne można odnaleźć również w Kronikach, gdzie pełniły funkcję ożywiającą wypowiedzi publicystyczne. Humoreski Prusa, takie jak To i owo z 1873, Kłopoty babuni z 1874 to pierwsze utwory o charakterze, rzec można „samodzielnym”, gdzie fabuła nie pełni jedynie roli akcesoryjnej wobec prozy dziennikarskiej. Krytyka przyjmowała je nieco ambiwalentnie, chwaląc talent „samorodny i oryginalny”, wnikliwe obserwacje społeczne, sympatię dla warstw ubogich, lecz ganiąc „niedowład artystyczny”, zwłaszcza nieporadną kompozycję.

Pierwszym opowiadaniem zajmującym się problematyką społeczną jest Lokator poddasza (Niwa 1875). Już w nim dostrzec można typowe i trwałe rysy twórczości Bolesława Prusa, a to wiara w cnotę moralną „prostego człowieka”, zainteresowanie jego życiem codziennym, konstrukcja „samoobrony” ubogich wobec niesprawiedliwego postępowania stojących wyżej w drabinie społecznej oraz zdolność oddziaływania na emocje czytelnika. W podobnym kierunku idą utwory takie jak Pałac i rudera, Sieroca dola, Sukienka balowa, wskazujące jednocześnie na „terminowanie” u najlepszych powieściopisarzy europejskich, zwłaszcza Dickensa (J. Kulczycka-Saloni). W pełni samodzielny charakter ma już Przygoda Stasia z roku 1879 oraz Anielka z 1880. Wyraziste postrzeganie konfliktów społecznych, które można uznać za pozbawione precedensu w literaturze ziem polskich pod zaborami, zaprezentował Bolesław Prus w Powracającej fali z roku 1880. Na wybitne zdolności w konstruowaniu narracji wskazuje Michałko, Nawrócony, Katarynka, Antek i Kamizelka (1880-1882). Postać Bismarcka i jego metody prowadzenia polityki oddał Autor w noweli On z 1882 r.

Bolesław Prus już w roku 1883 wypracował własną teorię literatury, zwłaszcza teorię powieści, w tym kompozycji powieściowej. Wiele uwag w tej materii zawierają w formie rozproszonej Kroniki.Ważną wypowiedzią jest rozprawa o Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza z roku 1884. Prus podjął również polemikę z Aleksandrem Świętochowskim (praca Słówko krytyce pozytywnej z 1890). W latach 80. Autor podejmował również polemiki m.in. w sprawie tzw. „estetyki nierozsądku” z Wiktorem Gomulickim, wielkie kontrowersje w prasie wzbudziło jego nieprzychylne stanowisko odnośnie wzniesienia pomnika Adama Mickiewicza.

W pierwszej połowie lat 80. Bolesław Prus jasno już deklarował, że pisanie felietonów przeszkadza jego planom artystycznym, wobec tego zamierzał ową „parobczą robotę” ograniczyć. Jednakże wciąż ogłaszał Kroniki nie tylko w Kurierze Warszawskim, lecz również w Tygodniku Ilustrowanym (kwiecień-listopad 1883). W tymże roku rozpoczął pisanie dla Echa Muzyki i Teatru, na łamach którego opublikował cykl opowiadań Echa muzyczne. Korespondencję z Królestwa przesyłał o ukazującego się w Petersburgu Kraju, w którym ukazała się też jego Omyłka z roku 1884.

Zdaniem Prusa, powieść miała przede wszystkim podobnie jak prace naukowe, charakter poznawczy. Wskazywała i odkrywała nowe typy ludzkie, powstałe w związku z aktualnymi przemianami społecznymi. Powieść miała też sygnalizować doniosłe z naukowego punktu widzenia procesy socjologiczne (powieść dydaktyczna, powieść popularno-naukowa). Fundamentem twórczości powieściopisarza miała być obserwacja, następnie usystematyzowanie pozyskanych dzięki niej informacji, a w końcu przygotowanie „planów”. Proces ten uznawał Prus za rezultat intuicji pisarskiej, która pozwala na odszukanie jednostek przeżywających tzw. istotną treść swej epoki.

W roku 1884 Twórca poznał Stanisława Witkiewicza, za pośrednictwem którego nawiązał bardzo dobre relacje z pismem Wędrowiec, którego oprawą graficzną zajmował się właśnie Witkacy. Środowisko Wędrowca, propagujące naturalizm i realizm naturalistyczny, oddziaływało inspirująco na teorię estetyki Prusa oraz jego praktykę jako prozaika (kwestia chłopska, propagowanie rozwoju przemysłu, zwalczanie „szlachetczyzny” i bigoterii itp.). W tymże piśmie Autor opublikował nowele Przy księżycu oraz Pogodny człowiek. Ważnym wydarzeniem literackim było rozpoczęcie druku właśnie na łamach Wędrowca pierwszej polskiej powieści naturalistycznej – Placówki (1885). Do nielicznych utworów wprost wyrażających patriotyczną postawę Prusa zaliczają się Milknące głosy z roku 1883. Warte uwagi są również Grzechy dzieciństwa z tegoż roku. W roku 1885 ukazał się zbiór Szkice i obrazki, zaś jeszcze w roku 1881 Pierwsze opowiadania.

Twórca miał decydujący wpływ na rozwój polskiego realizmu, z jego wyczuleniem na krzywdę społeczną. Stał się inspiracją dla Stefana Żeromskiego, wywarł również wpływ na Reymonta. Kontynuowała tematykę i obrazy społeczeństwa obecne u Prusa Maria Dąbrowska. Jego proza była zbliżona do twórczości Dickensa i Czechowa. Poza twórczością literacką, ważną rolę pedagogiczną i inspirującą ma do dziś (np. powieści Faraon, Lalka) racjonalny stosunek Autora do rzeczywistości społecznej, utylitaryzm oraz poważanie dla osiągnięć i potencjału nauk ścisłych i technicznych. „Współczesność problematów (…) zbliża go do dzisiejszej powieści europejskiej” (Klara Turey w 1933 r.).

Rafał Marek

Literatura:
Biogram Bolesława Prusa: http://www.sofijon.pl/module/article/one/966
Janina Kulczyka – Saloni s.v. Bolesław Prus [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-5, vol. II, s. 241-242.
Alina Nofer- Ładyka, s.v. Wędrowiec [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-5, vol. II, s. 575;
Jan Parandowski, Faraon, Wiadomości literackie 1932 (1);
Edward Pieścikowski (red.), Prus. Z dziejów recepcji twórczości, PWN, Warszawa 1988.
Klara Turey, Bolesław Prus a współczesność, Ruch Literacki 1933, nr 1-2;

Bolesław Prus - wiersze, utwory, twórczość

Bolesław Prus - interpretacje

Epoka literacka: Pozytywizm