Zofia Nałkowska (1 voto Rygierowa, 2 v. Gorzechowska) urodziła się w Warszawie 10 listopada 1884 roku, zmarła tamże 17 grudnia roku 1954. Tworzyła powieści, dramaty i publicystykę (m.in. recenzje teatralne i literackie). Była również posłanką do Krajowej Rady Narodowej, na Sejm Ustawodawczy i Sejm PRL I Kadencji (jako bezpartyjna). Ukończyła pensję w stolicy Królestwa Polskiego, na tajnym Uniwersytecie Latającym studiowała m.in. historię, geografię i ekonomię. Działał w organizacjach opowiadających się za emancypacją kobiet. W roku 1933 została przyjęta do Polskiej Akademii Literatury, należała też do PEN-Clubu, Związku Zawodowego Literatów Polskich oraz grupy literackiej Przedmieście. W roku 1945 uczestniczyła w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Pierwsze wpisy do dokumentującego introspekcję psychologiczną i samowiedzę pisarską Dziennika pochodzą z roku 1896. W roku 1910 ukazała się Narcyza, następne ważne utwory to Charaktery, Romans Teresy Hennert, Choucas, Granica (1935), Niecierpliwi, Medaliony (1946) oraz Węzły życia.
Scheda po ojcu
Zofia była córką nauczycielki tworzącej również podręczniki geograficzne, Anny z Šafranków i Wacława Nałkowskiego. Miała młodszą siostrę - Hannę. W latach 1885-1886 rodzina Nałkowskich mieszkała przez rok w Lipsku. Zofia wpierw odebrała edukację domową, następnie w l. 1898-1901 kształciła się na pensji Anieli Hoene-Przesmyckiej w Warszawie. Jednocześnie słuchała niektórych wykładów działającego w konspiracji Uniwersytetu Latającego. W roku 1897 zainteresowała się poezją. Jej debiutem był wiersz Pamiętam wydany w Przeglądzie Tygodniowym nr 41/ 1898. Zachowały się dwa tomiki wierszy w formie rękopiśmiennej, zatytułowane Pierwociny. Nastroje i obrazki. Znajdują się one w zbiorach rodziny Pisarki.
Od roku 1895 Nałkowska mieszkała, a to w Warszawie, a to w położonym w okolicy Wołomina wiejskim domu zwanym Górki. Dom ten stał się zarówno tematem jak i tłem później powstałych utworów. Bardzo duży wpływ na wychowanie i formację intelektualną Zofii wywarł ojciec i krąg jego przyjaciół. W jego skład wchodzili radykalni podobnie jak sam Wacław Nałkowski, przedstawiciele inteligencji, naukowcy i pisarze. Ich środowisko skupione było przede wszystkim wokół pisma Głos wydawanego przez Władysława i Jadwigę Dawidów. Ojciec był m.in. współtwórcą pierwszego manifestu modernistycznego Forpoczty wydanego we Lwowie w roku 1895.
Wacław Nałkowski pochodził z rodziny ziemiańskiej, zmagającej się z trudnościami finansowymi. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, słuchając wykładów z matematyki, fizyki, astronomii i geografii. Przez rok kształcił się również w Lipsku. Do końca życia uczył geografii i pracował naukowo, publikował również w prasie (Ogniwo, Głos). Chętnie zabierał głos w sprawach sztuki i literatury, starając się oceniać poszczególne dzieła w perspektywie utylitarnej, zwracając uwagę na ich potencjalną rolę społeczną. Skłaniał się ku poglądom socjalistycznym i demokratycznym, popierał stanowisko Emila Zoli zajęte w sprawie Dreyfusa (art. Skandale jako czynniki ewolucji, Przegląd Tygodniowy 1898).
Wacław Nałkowski pozostawał pod wpływem zarówno Karola Marksa, jak i pozytywizmu i filozofii Nietzschego, co znalazło wyraz z zbiorze szkiców Jednostka i ogół (1904). Podzielał antymieszczańskie i antykapitalistyczne tendencje obecne w modernizmie, również polskim. Duże znaczenie miał napisany wraz z Marią Komornicką i Cezarym Jellentą tom Forpoczty z r. 1895 z artykułem Forpoczty ewolucji psychicznej i troglodyci, w którym Nałkowski wprowadził podział ludzi na “nerwowców” o wysoko rozwiniętej indywidualności psychicznej (typy dość nieliczne) i “tłum oporny na idee”, ze stanowiska psychologiczno-ewolucyjnego - troglodytyczny, zwierzęcy, beznerwowy. Pokrewne Forpocztom były tezy Stanisława Przybyszewskiego (w roku 1892 ogłosił pracę Zur Psychologie des Individuums w której pisał o “indywiduach nieprzeciętnych”), co pozwala na postawienie tezy o wpływie tegoż na ich autorów (M. Podraza-Kwiatkowska, s. VIII).
Głośnym, a może i najgłośniejszym, wystąpieniem ojca Zofii stał się cykl artykułów poświęconych twórczości autora Trylogii, Henryka Sienkiewicza (Sienkiewicziana 1904, kont. w broszurze Z powodu politycznych wystąpień pana Sienkiewicza, 1907). Nałkowski nie negował umiejętności literackich Sienkiewicza, lecz krytycznie i to mocno krytycznie patrzył na jego stanowisko polityczne i ideowe, oceniając je jako wyraz konserwatyzmu i tzw. wstecznictwa (sam był zwolennikiem socjalistycznego progresywizmu, podobnie jak Córka). Ofiarą krytyki stała się przede wszystkim Rodzina Połanieckich, tym samym Nałkowski wziął udział w wielkiej polemice wokół dzieł i postaci autora Quo Vadis. Zabierali w niej głos również m.in. Stanisław Przybyszewski i Stanisław Brzozowski (oskarżony o współpracę z policją rosyjską).
Wejście na literacką ścieżkę
Wolna od szkolnych schematów i ograniczeń edukacja skutkowała rozwojem samodzielnego myślenia Pisarki i rozwinięciem się pasji samokształcenia, zwłaszcza w zakresie psychologii, dziejów kultury i nauk przyrodniczych oraz literatury, zarówno polskiej jak i obcej (rozumiała cztery języki). Wielką rolę odgrywały również lektury filozoficzne, prowadzące do postaw radykalnych i laickich i materialistycznych w sensie marksistowskim.
Jeszcze podczas nauki na pensji, Nałkowska zajmowała się drobnymi pracami literackimi na zlecenie. Były to m.in. recenzje, artykuły i przekłady (A. Gerlache, Piętnaście miesięcy na Oceanie Antarktycznym, N. I. Karejew, Wskazówki do samokształcenia, obie wydane w r. 1903). Warto też pamiętać o opracowaniu przez Pisarkę haseł do Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej.
Po swym wyżej wspomnianym debiucie poetyckim, Zofia Nałkowska opublikowała do roku 1908 kilkadziesiąt poezji w pismach takich jak Głos, Chimera, Ogniwo, Prawda, Krytyka i Tygodnik Ilustrowany. Hanna Kirchner zwraca uwagę, że po roku 1908 Pisarka już nigdy nie wróci do liryki. Za “prawdziwy” początek twórczości prozatorskiej uznać trzeba za H. Kirchner dziennik, prowadzony jeszcze od roku 1896 (rękopis zachował się jednak dopiero od 9 września roku 1899) aż do ostatniego roku życia. W roku 1903 w piśmie Ogniwo zostaje opublikowane jej pierwsze opowiadanie pt. Orlica. W końcu tegoż roku rozpoczynają się prace nad powieścią, opartą w znacznej mierze na dzienniku (Lodowe pola, drukowane w Prawdzie z r. 1904, w formie książkowej ukazała się wraz z dwiema dodatkowymi częściami dwa lata później pod tytułem Kobiety). W lutym roku 1904 Nałkowska wyszła za Leona Rygiera (1875-1948). Wraz z mężem, który był zarówno publicystą i pedagogiem jak i powieściopisarzem, stworzyła nowelę Dalecy, i stanowiącą punkt wyjścia dla powieści Książę. W l. 1906-7 para mieszkała w Kielcach, gdyż Leon redagował Echa kieleckie, zaś jego żona współpracowała z nimi, publikując na łamach pisma artykuły, opowiadania i przekłady. W Kielcach zaangażowała się ponadto w działalność oświatową.
Feminizm Nałkowskiej. Sprzeciw wobec fasady cnót
W listopadzie 1906 r. ukazuje się powieść Książę. Wiosną 1907 r. Nałkowska wygłasza na ogólnopolskim Zjeździe Kobiet referat zatytułowany O etycznych zadaniach ruchu kobiecego. Referat - protest kobiet najmłodszych - rozwijający zjazdowy okrzyk chcemy całego życia! wzbudził duże zainteresowanie i burzliwą dyskusję.
Zasadniczą tezą wystąpienia była konieczność wyzwolenia kobiet z powszechnie aprobowanych w społeczeństwie reguł moralnych, głównie zasad “moralności mieszczańskiej” z jej chroniącym koligacje i interesy majątkowe zakłamaniem. Referat odnosił się głównie do norm ustanowionych przez mężczyzn i biorących pod uwagę ich perspektywę (... cały ustrój życia erotycznego opiera się na jawnej poligamii i głęboko pod poziomem życia ukrytej … poliandrii. … podział kobiet na moralne i niemoralne jest dokonywany z punktu widzenia mężczyzny). Normy te opierają się i jednocześnie utrwalają społeczną i moralną hipokryzję: cały stosunek życia do nas polega na mistyfikacji, o brutalnych prawdach jego [tu: w kontekście prostytucji] dowiadujemy się z trzecich ust.
Nałkowska chwaliła szczerość kilku młodych i dość popularnych pisarek, aprobując przede wszystkim ich odwagę obyczajową i jawny erotyzm. Mówiła o poezji miłosnej Kazimiery Zawistowskiej ps. Ira, publikującej w Życiu, Krytyce i Chimerze, wierszach symbolicznych Stanisławy Ostrowskiej ps. Edma Mierz, oraz powieściach obyczajowych Zofii Niedźwiedzkiej ps. Bohowityn i tomie poezji Marii Iwanowskiej (ps. Theresita) Stygmata, łączącym przeżycia religijne ze śmiałym erotyzmem. Kobieta stając się niezależną, traci cechy w niewoli nabyte czyli czystość obyczajów, będącą w rzeczywistości zdaniem Nałkowskiej, produktem przystosowania do warunków niewoli, do roli infirmerki dla zdegenerowanych, zmęczonych przesytem [seksualnym, ale nie tylko] mężczyzn, którym winny polecać czystość obyczajów. Wyzywała, by kobiety nowe wprowadzały nową moralność na miejsce moralności niewolnic kochających. Zdemoralizowanie swych czasów uzasadniała nie swobodą życia, lecz jego skrępowaniem, które natura ludzka, tak męska jak i kobieca, tym bardziej zwyrodniale będzie usiłowała obchodzić.
Rozstania, odejścia i praca literacka
Jesienią roku 1907 Nałkowska powróciła do stolicy Królestwa Polskiego. Zaprzyjaźniła się w tym czasie z Ludwikiem Stanisławem Licińskim, pisarzem i uczestnikiem walk rewolucyjnych roku 1905. Towarzyszyła mu w zmaganiach z chorobą (zmarł w r. 1908), a jego postać uwieczniła w powieści Narcyza. W roku 1909 wspólnie z ojcem wystąpiła w obronie Stanisława Brzozowskiego, posługując się piórem i występując osobiście.
W roku 1909 rozstała się z Leonem Rygierem, a przeprowadziwszy się do Krakowa pracowała tam nad powieścią Narcyza. Zaprzyjaźniła się z Karolem Irzykowskim, którego poglądy miały na Pisarkę duży wpływ. Studiowała również pisma twórcy Legendy Młodej Polski, wspominanego już Brzozowskiego, którego odwiedziła we Włoszech w roku 1910. Gdy zmarł Wacław Nałkowski, znacznie pogorszyły się i tak niezadowalające warunki finansowe rodziny. Zofia zamieszkała z matką i siostrą w domu na Górkach, rozpoczynając jednocześnie karierę pisarza zawodowego. Publikowała głównie w działającej w Krakowie socjalistycznej spółdzielni wydawniczej “Książka”, współpracując jednocześnie z rozmaitymi czasopismami m.in. Sfinksem, Krytyką, Światem i Nową Gazetą. Lata 1911-1917 przynoszą kolejne utwory modernistyczne: nowele z tomu Lustra (1913, Kraków), wydaną w Krakowie w r. 1915 powieść Węże i róże, opowieści Moje zwierzęta (druk w Warszawie, 1915) oraz zbiór opowiadań wojennych Tajemnice krwi (Warszawa 1917).
Po wybuchu I wojny światowej Pisarka wraz z rodziną przeniosła się do Warszawy. W listopadzie roku 1915 rozpoczęła prowadzenie wykładów z historii literatury polskiej na uniwersyteckim kursie przygotowawczym. Publikowała również niewielkie formy prozatorskie, wydanie w tomie Charaktery. Koniec roku 1917 to przystąpienie do pracy nad powieścią wojenną Hrabia Emil (Świat 1918, wyd. 1920) oraz stworzenie pierwszego zarysu Domu nad łąkami, wydanego w r. 1925.
W II Rzeczypospolitej
Po odrodzeniu się niepodległej Polski, Zofia Nałkowska pracowała w l. 1920-1922 w Biurze Propagandy Zagranicznej przy Prezydium Rady Ministrów. Brała również udział w organizacji struktur Związku Zawodowego Literatów Polskich. W czerwcu roku 1922 zawarła związek małżeński z poznanym sześć lat wcześniej Janem Tomaszem Gorzechowskim. Para zamieszkałą w Zameczku pod Wilnem, następnie w Wilnie, gdzie Gorzechowski dowodził 3 dywizjonem żandarmerii. Tam powstaje wydana w roku 1924 powieść Romans Teresy Hennert. Autorka podjęła się ponadto pracy społecznej w Patronacie więziennym. Doświadczenia i obserwacje systemu więziennictwa opracowała literacko w zbiorze nowel Ściany świata, pisanym w l. 1927-1930, wydanym zaś w roku 1931. Materiału do powieści Choucas dostarczył wyjazd w towarzystwie męża do położonego w Szwajcarii sanatorium Leysin-Feydey. Do Warszawy powróciła w roku 1926, zaś obserwacje z Kresów dostarczyły materiałów wykorzystanych w pracy nad powieścią Niedobra miłość, nagrodzoną przez miasto Łódź w roku 1929 i przerobioną na sztukę Renata Słuczańska.
Rok 1929 przyniósł rozstanie z kolejnym mężem. Nałkowska zajmowała się stale pracą literacką, działała w polskim PEN-Clubie i Związku Literatów, reprezentowała również pisarzy polskich na zjazdach międzynarodowych. Prowadziła ponadto salon literacki, w którym spotykali się nie tylko pisarze i artyści, lecz również uczeni, politycy i dyplomaci. Była znana jako mistrzyni prowadzenia rozmowy, organizowała również protesty związku z polityką państwa wobec działaczy lewicowych oraz strajkujących po kryzysie roku 1929 chłopów i robotników.
W roku 1928 przez kilka miesięcy przebywała z matką na południu Francji, rok później powstaje sztuka Dom kobiet, wystawiona rok później w Teatrze Polskim w stolicy. W roku 1931 odbyła się prapremiera Dnia jego powrotu, wystawianego również w pozostałych teatrach II Rzeczypospolitej, w Anglii, Austrii i Jugosławii. Wiosną 1932 r. Zofia Nałkowska przystępuje do pracy nad Granicą, która ukazuje się trzy lata później. Co roku jest wznawiana, co wskazuje na duże zainteresowanie, w kraju gdzie książki wciąż były towarem drogim, przeznaczonym głównie dla zamożnych, czego konsekwencją były niewielkie, kilkutysięczne nakłady. W roku 1935 Granica została wyróżniona nagrodą państwową, a w r. 1938 zekranizowana. Pewien wpływ na kształt powieści miała znajomość z chorwackim działaczem lewicowym i pisarzem Miroslavem Krležą. Jego poglądy sprzyjały radykalizacji przekonań Nałkowskiej.
Rok 1933 przyniósł powołanie do Polskiej Akademii Literatury oraz przystąpienie do grupy literackiej “Przedmieście”. W tymże roku Pisarka doprowadza do wydania pierwszej książki swego dobrego przyjaciela - Brunona Schulza. Były to Sklepy cynamonowe. Redagowała również miesięcznik “Studio” wydawany przez związanego z nią uczuciowo prozaika Bogusława Kuczyńskiego. W piśmie tym ukazało się wiele anonimowych recenzji literackich i teatralnych autorstwa Pisarki. W roku 1936 rozpoczęła również prace nad powieścią Niecierpliwi, która ukazała się w Warszawie w r. 1939.
Czas wojny i czas władzy ludowej
Okres okupacji spędziła z matką i siostrą w Warszawie, prowadząc sklep tytoniowy. Pisarka brała udział w podziemnym życiu literackim (wieczory autorskie, omawianie prac młodych twórców itp.). Pomocne okazały się zaliczki udzielane przez konspiracyjnego wydawcę Zbigniewa Mitznera. Często wyjeżdżała do domu swej dawnej przyjaciółki Zofii Villaume-Zahrtowej w Adamowiźnie koło Grodziska. Pracowała tam nad książką o Wacławie Nałkowskim i powieścią Węzły życia. Wobec zainstalowania się w Polsce struktur Polskiej Partii Robotniczej i rozwinięciu przez nią działalności przygotowującej przejęcie władzy po zajęciu terenów Polski przez Armię Czerwoną, Pisarka nawiązała kontakty z działaczami PPR, wyraziła również zgodę na kandydowanie do Krajowej Rady Narodowej.
Podczas Powstania Warszawskiego znajdowała się w Adamowiźnie. W lutym 1945 przeniosła się do Łodzi. Wkrótce weszła w skład redakcji pisma “Kuźnica”, brała również udział w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich. W maju 1945 roku otrzymała mandat poselski do Krajowej Rady narodowej, a we wrześniu tegoż roku uczestniczyła w zjeździe Związku Literatów Polskich w Krakowie. Przewodniczyła również Towarzystwu Przyjaźni Polsko-Francuskiej, w związku z czym od stycznia do kwietnia roku 1946 w bawiła wraz z delegacją pisarzy polskich w Paryżu. Wiosną i latem roku 1945 powstają Medaliony. Nałkowska w roku 1947 została posłanką do Sejmu Ustawodawczego, a w roku 1952 do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Brała udział w pracach Sejmowej Komisji Kultury i Sztuki i Komisji Upowszechniania Książki przy Ministrze Oświaty. Należała nie tylko do polskiego PEN-Clubu, lecz również do Komitetu Obrońców Pokoju i Ligi do Walki z Rasizmem. W roku 1953 otrzymała nagrodę państwową za całokształt dorobku twórczego. W roku 1948 ukazały się Węzły życia. W czasach stalinizmu publikacja dzieła zależała m.in. od oficjalnej rangi literata w hierarchii politycznej i kulturalnej. Inaczej traktowana była Nałkowska, a inaczej np. Maria Dąbrowska. “Wskazówki” cenzorskie miały uczynić powieść bardziej użyteczną w procesie inżynierii umysłów, zwłaszcza formowania mas, które miały wierzyć w ewangelię wyzwolenia ich przez ZSRR i PPR od “sanacyjnych faszystów” i “utalentowanego kondotiera imperializmu - Piłsudskiego” (zob. J.M. Bates. Cenzura, s. 109-110 o Węzłach życia z przykładami korekt w duchu socrealizmu).
Pisarka zmarła 17 grudnia 1954 roku w Warszawie. Pochowano ją na Cmentarzu Komunalnym w Alei Zasłużonych. Już po śmierci Pisarki ukazał się zbiór esejów i szkiców Widzenia bliskie i dalekie (1957), był jednak skomponowany jeszcze gdy żyła. Z rękopisu wydano w roku 1970 Dzienniki czasów wojny oraz tom pierwszy Dzienników obejmujący lata 1899-1905 oraz t. II (lata 1909-1917). Na grobie Pisarki znajduje się, wykonana przez Hannę Nałkowską w r. 1954, głowa.
W roku 1930 Zofia Nałkowska została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta, sześć lat później Złoty Wawrzyn przyznała jej Polska Akademia Literatury. Po II wojnie światowej otrzymała Sztandar Pracy I klasy (1949) oraz Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1952).
Wokół twórczości Zofii Nałkowskiej
Pisarka interesowała się współczesnymi jej ujęciami problematyki osobowości, przekształcając w swych dziełach tradycję powieści realistycznej w kierunku analitycznym. Próbowała wykryć i sformułować prawa rządzące “charakterem”, co przypomina próby konstruowania “praw dziejowych” kierujących historią na wzór nauk przyrodniczych. Również z obserwacji przeobrażeń społecznych i historycznych starała się czerpać materiał, pozwalający na stworzenie uniwersalnych zasad i uogólnień dotyczących jednostki ludzkiej i zbiorowości.
Na etapie młodopolskim czerpała wiele z Schopenhauera, Nietzschego, Bergsona i Jamesa - zatem kanonu modernizmu, nie tylko polskiego. Kreślone przez siebie kobiece portrety- manifesty stylizowała według reguł dandysowskiego estetyzmu i indywidualizmu (H. Kirchner). Proponowała również nowy model kobiecości, z nową “świadomością siebie” wyzwolonej z mieszczańskiej konwencji obyczajowej i patriarchalnej hipokryzji i ograniczeń. W dobie modernistycznej pojawiają się idee ważne dla całego dorobku pisarskiego Nałkowskiej. Jest to przede wszystkim pogląd o antynomii dwóch sił, tworzących osobowość: natury i kultury. Nacisk kultury zmusza do przyjmowania póz, zakładania masek i kostiumów. Skutkuje również ciągłym przepływem tożsamości i zmianami w tzw. “charakterze”.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej mamy do czynienia z przejściem od skupienia się na ego i motywach autobiograficznych ku próbom przenikania do świata “innych”, od wyrafinowania do prostoty i zwyczajności (Charaktery). Obraz wojny jako barbarzyństwa instynktu, spożytkowanego i okiełznanego przez idee nacjonalizmu i zinternalizowane wzorce zachowań, przedstawiła Nałkowska w powieści Hrabia Emil. Postawę ideową wobec nowych zdarzeń życia politycznego określa powieść Romans Teresy Hennert - wczesny głos krytyki i rozczarowania nie tyle Polską jako taką, co polską władzą, która nie dążyła do realizacji socjalistycznych w swej wymowie deklaracji i zobowiązań wyrażonych w toku walki o niepodległość (np. zapewnienia gabinetu Jędrzeja Moraczewskiego). Tak Romans… jak i kolejne powieści (Choucas, Niedobra miłość, Granica) posługują się taką samą metodą równoległego kreślenia procesu niszczenia więzi osobowych i rozpadania się grupy społecznej. Według Nałkowskiej, zarówno intymne, prywatne zachowania ludzkie jak i aktywność społeczna wraz z poczuciem tożsamości podlegają takim samym prawom. Prawa owe to nacisk na konformizm i przyjęcie danych, wytwarzanych między ludźmi form, ról i schematów kultury (np. stereotypów takich jak np. narodowościowe w Choucas).
Manifestacja czystego życia duszy
W twórczości Zofii Nałkowskiej łatwo dostrzec cechy psychologizmu, czyli tendencji do ujmowania bohaterów utworu przede wszystkim w perspektywie i kategoriach psychologicznych.
Problematyka psyche i refleksji nad nią, zatem psychologia sensu largo, jako pytania o osobowość, jej kształt i funkcjonowanie, jest poniekąd składnikiem każdego utworu literackiego, chociaż często jest obecna "w tle". Explicite pojawia się właśnie w prozie psychologicznej, którą charakteryzuje skupienie uwagi autora na przeżyciach bohaterów, a tym samym stały, zamierzony dystans w stosunku do tego, co dzieje się wokół postaci. W formach podawczych przeważa narracja o charakterze analitycznym, która penetruje życie psychologiczne bohaterów, prezentuje ich podświadomość czy nieświadomość, ukryte motywacje, obsesje, sposób funkcjonowania pamięci itp. Akcja w tradycyjnym rozumieniu ulega redukcji, zastępuje ją głównie dynamika i sekwencje procesów psychicznych. Pisarz może również wprowadzić tzw. strumień świadomości - kreację monologu wewnętrznego bohatera, notując ruch myśli i reakcje emocjonalne postaci. Narrator przybiera postać swoistego "automatu rejestrującego", z ukryciem jakiejkolwiek ingerencji autora. Poszczególni twórcy nurtu psychologizmu pozostawali pod wpływem lektur prac psychologów, psychiatrów i filozofów swych czasów (np. H. Bergsona, Z. Freuda, F. Adlera i C.G. Junga). W Polsce tendencje psychologistyczne dostrzec można w modernizmie (Pałuba Karola Irzykowskiego, prekursorskie wypowiedzi Komornickiej i Przybyszewskiego), a zwłaszcza w literaturze II Rzeczypospolitej. Sam termin pojawił się w piśmiennictwie ok. r. 1930, konkurowało z nim określenie "realizm psychologiczny".
U Nałkowskiej, podobnie jak Choromańskiego, autorski narrator, znajdujący się poza światem przedstawionym, jest rewelatorem psychiki bohatera. W utworach Pisarki (Niedobra miłość, Niecierpliwi, Dom kobiet) dostrzec można interesujący również dla współczesnego czytelnika sui generis relatywizm psychologiczny: niemożność pełnego poznania człowieka i stale zmieniającą się osobowość trudną do uchwycenia, gdyż określaną układami sytuacyjnymi. Cenne może być zwłaszcza porównanie percepcji psychologii i psychiatrii przez pisarza i zestawienie go ze stanem wiedzy z pierwszych dekad XX wieku i czasów nam współczesnych (np. kwestie struktury osobowości i mechanizmów obronnych). Można powiedzieć, że najbardziej wnikliwie mechanizmy psychiczne przedstawia oniryczna proza Schulza oraz książki antypsychologiczne Witolda Gombrowicza. Carl Gustav Jung zwracał uwagę, że w prozie psychologicznej tworzywo psychiczne dzieła ulega deformacji w procesie autorskiej analizy i interpretacji, analizie psychologicznej sprzyja powieść niepsychologiczna, gdyż autor nie określa a priori "charakterów" i psychologii postaci, zostawiając dzięki temu pole dla analizy i interpretacji. Warto pamiętać, że niełatwo wskazać ostre i łatwe do uchwycenia granice prozy psychologicznej.
Mnie tak nie męczyli, tyle tylko, że mnie bardzo bili
Mocno obecny w świadomości społecznej i wielokrotnie wznawiany utwór Zofii Nałkowskiej to Medaliony ze słynnym mottem ludzie ludziom zgotowali ten los. Jest to cykl opowiadań, po raz pierwszy wydany bez nazwy w roku 1946. Składa się nań proza dokumentalna, oparta na relacjach ocalałych z ludobójstwa narodowego socjalizmu, wypowiedziach i zeznaniach świadków oraz wizjach lokalnych.
Całość materiału Autorka zebrała w roku 1945, pracując w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich. Cykl obejmujący siedem opowiadań, drukowano w prasie jeszcze w roku 1945. Poszczególne utwory mają charakter bardzo zwięzły i powściągliwy, do minimum zredukowano komentarz odautorski. Relacje są surowe i lapidarne, często nieporadne, stanowiąc oskarżenie i dowód bezradności i całkowitej bezbronności ofiar Rzeszy. Z tego powodu kontrastują wyraźnie ze światem elit nazizmu, często świetnie wykształconych, a przy tym w najlepszym wypadku całkowicie obojętnych na los więźniów (np. lekarze i naukowcy należący bądź współpracujący z SS). Groza doświadczeń, w tym stałego zagrożenia śmiercią, objawiająca się z perspektywy medycznej m.in. tzw. zespołem obozowym (zespół stresu pourazowego, Posttraumatic Stress Disorder, PTSD), innymi zaburzeniami psychicznymi a często również fizycznym kalectwem (m.in. ofiary eksperymentów, katowania, wypadków itp.), przerasta możliwości kompensacji dostępne organizmowi ludzkiemu. Dlatego też ofiary terroru totalitaryzmu nazistowskiego, chociaż fizycznie "wyzwolone”, po części wyleczone i otoczone w miarę możności i środków troską, stale cierpią, popadając m.in. w obojętność, sprawiając tym samym wrażenie otępiałych, nieczułych lub “zdemoralizowanych”. Ich sytuację można porównać np. do współczesnych niewolników seksualnych i żołnierzy-dzieci.
Nieporozumieniem są pojawiające się niekiedy w dawniejszej literaturze wypowiedzi, według których więźniowie “zostali dotknięci moralną zarazą faszyzmu”, której efektem albo objawem ma być zobojętnienie, utrata solidarności międzyludzkiej czy też “zanik elementarnego instynktu etycznego” (swoista infekcja psychopatią lub socjopatią?). Paradoksalnie, ocalałym, których wszelkie mechanizmy pozwalające na zachowanie integralności osoby i przetrwanie zostały poważnie nadwyrężone, zaczyna się nieświadomie przypisywać cechy podobne do tych jakie nazizm przypisywał Żydom, “podludziom” i “aryjczykom zdegenerowanym”. Miesza się tu płaszczyzna takich czy innych kryteriów moralnych oraz płaszczyzna wiedzy medycznej, w szczególności w przedmiocie skutków długotrwałej, ciężkiej traumy. Dochodzi to tego dość niefrasobliwe podejście do dorobku psychologii i psychiatrii, w tym dokonań pionierów badań nad zespołem stresu pourazowego i rehabilitacji więźniów Auschwitz - Antoniego Kępińskiego i jego krakowskiego zespołu. Widać tu dobrze potrzebę dbającej o dyscyplinę intelektualną interdyscyplinarności na polu humanistyki i filologii.
Rafał Marek
Literatura:
John M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej, Teksty Drugie 2000, 1-2, s. 95-120 https://rcin.org.pl/Content/58363/WA248_73886_P-I-2524_bates-cenzura_o.pdf
Artur Hutnikiewicz, s.v. Psychologizm [w:] Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 262-264.
Hanna Kirchner s.v. Zofia Nałkowska [w:] Polski Słownik Biograficzny, vol. XXII (1977) https://www.ipsb.iolab.pl/a/biografia/zofia-nalkowska
Andrzej Z. Makowiecki s.v. Wacław Nałkowski [w:] Literatura Polska. Przewodnik Encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 12-13.
Maria Podraza-Kwiatkowska (oprac.), Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, BN I 212, Ossolineum, Wrocław et al. 1977.
Referat Zofii Nałkowskiej Uwagi o etycznych zadaniach ruchu kobiecego https://mbpzory.pl/public/pliki/plik/uwagi-o-etycznych-1542825012.pdf