Sławomir Mrożek był dramatopisarzem, prozaikiem, eseistą, satyrykiem i rysownikiem.
Sławomir Mrożek - biografia skrócona
Sławomir Mrożek urodził się 29 czerwca 1930 roku w położonym w okolicach Tarnowa Borzęcinie. Od roku 1933 Mrożkowie mieszkali w Krakowie. Po napadzie III Rzeszy na Polskę powrócili do rodzinnej miejscowości, by znów przenieść się do Krakowa po przejściu frontu i wyparciu Niemców w styczniu roku 1945. W roku 1963 Mrożek wyjechał do Włoch, gdzie przez pięć lat żył pod Genuą. Od roku 1968 mieszkał w Paryżu. Właśnie tam, na łamach emigracyjnej „Kultury” i francuskiego pisma „Le Monde”, ogłosił list otwarty, w którym protestował przeciwko wkroczeniu wojsk Układu Warszawskiego, w tym oddziałów Ludowego Wojska Polskiego, do Czechosłowacji. Skutkiem sprzeciwu była odmowa przedłużenia paszportu a także utrzymany do roku 1971 zakaz rozpowszechniania utworów Mrożka w kraju. Wkrótce Pisarz wystąpił o azyl polityczny we Francji. Wiele podróżował, m.in. dzięki stypendiom, spędził po kilka miesięcy w Stanach Zjednoczonych, Berlinie Zachodnim, Austrii i krajach latynoamerykańskich. W roku 1978 został de iure obywatelem Francji, dzięki czemu mógł odwiedzać Polskę jako cudzoziemiec – zatem osoba niepodlegająca jurysdykcji PRL. Po 13 grudnia 1981 roku zerwał współpracę z oficjalną polską prasą. W roku 1989 zamieszkał na ranczo Las Flores w Meksyku, które przemianował na La Epifania. W roku 1996 powrócił do Krakowa, jednak po kilku latach zdecydował się na powrót do Francji (Nicea). Od roku 1997 należał do Polskiej Akademii Umiejętności.
Debiutował w roku 1950 na łamach „Przekroju” socrealistycznym reportażem z budowy Nowej Huty Młode Miasto. W latach 1950-1954 należał do kolegium redakcyjnego „Dziennika Polskiego”, w latach 1955-1957 pisał recenzje przedstawień teatralnych dla „Echa Krakowa”. W pismach „Od A do Z”, „Dzienniku Polskim” i „Życiu Literackim” prowadził parodystyczną rubrykę Postępowiec. Organ Sławomira Mrożka, wydaną osobno z rysunkami autora przez Iskry w roku 1960. Tworzył również skecze dla działającego w Gdańsku studenckiego teatru Bim-Bom, teatrów satyrycznych oraz kabaretów Szpak i Piwnica pod Baranami.
W roku 1953 ukazały się dwa pierwsze zbiory opowiadań: Opowiadania z Trzmielowej Góry i Półpancerze praktyczne. Wczesne rysunki i drobne utwory prozą kojarzą ujawniający się tryumfalnie w życiu społecznym immanentny bezsens ideologii komunistycznej i prowincjonalną, poczciwą tradycję dawnego zaboru austriackiego. Popularność Mrożkowi przyniosła przede wszystkim wspomniana już nieco wyżej satyryczna rubryka Postępowiec oraz absurdalny humor opowiadań ze zbiorów Słoń (1957), Wesele w Atomicach z r. 1959 oraz Deszcz z r. 1962. Satyry bawiły czytelników, jednak niosły ze sobą przygnębiającą refleksję, mówiąc o szkodliwych i zniechęcających nonsensach panującego systemu politycznego, o łatwości przystosowania się do niewoli i demagogii władzy oraz o roli, którą w tym procesie „adaptacji” i przybierania barw ochronnych odgrywa język – nowomowa.
Debiutem dramatycznym była wystawiona w roku 1958 Policja. Mrożek wykreował groteskową sprzeczność idei powszechnie panującej prawomyślności zestawionej z wizją totalnej kontroli obywateli. Wczesne sztuki i opowiadania często korzystały z modelu reductio ad absurdum, dowodząc z jego pomocą bezsensu i nieludzkości świata kształtowanego przemocą i dyktatem ideologii. Ukazywały ponadto podłość i głupotę w działaniu (Indyk, Na pełnym morzu, Męczeństwo Piotra Oheya, Karol, Strip-tease). Światową sławę Pisarzowi zapewniło jednak Tango (premiera 1965), przedstawiające postępującą stopniowo kapitulację nowoczesnej, modernistycznej kultury europejskiej przed chaosem aksjologicznym i moralnym, a przede wszystkim surową i brutalną, ale bardzo skuteczną siłą żądnych władzy „nieoświeconych” pragmatyków (Edek, czyniący z na pozór wyemancypowanych intelektualistów swoich niewolników). Ponadto, Mrożek pesymistycznie patrzył na możliwość rzeczywistego kompromisu i porozumienia się osób o odmiennych sposobach myślenia, mentalności i doświadczeniach (paraboliczne opowiadania z tomu Dwa listy i inne opowiadania z r. 1970, m.in. Moniza Clavier). Podobną, pesymistyczną wymowę miały dramaty, w których Pisarz konfrontował słabego, zdemoralizowanego i poniekąd dekadenckiego inteligenta z cierpiącym z powodu swej głupoty i prymitywizmu „chamem” (zw. wystawieni w r. 1975 Emigranci). W Ambasadorze (premiera w r. 1981) skonfrontował postaci z „wolnego świata” i radzieckiej strony żelaznej kurtyny (podobnie sztuka Kontrakt z r. 1986). Poszczególne dramaty coraz wyraźniej i dobitniej obrazowały niewiarę ich autora w przyszłość Europy, w której tendencje do pseudointelektualnego pustosłowia i narcystyczne samolubstwo charakterystyczne dla ludzi z „Zachodu” oraz praktycyzm i gorzka świadomość realnego położenia połączone z pewną dozą cynizmu, tak charakterystyczne dla ludzi żyjących pod panowaniem ZSRR, jednakowo kapitulują (przynajmniej zdaniem Mrożka) przed siłą barbarzyńców, zaprowadzających swe totalitarne w gruncie rzeczy panowanie (Krawiec z r. 1966, wystawiony dopiero po dwunastu latach, powstały ok. 1970 r. wystawiony zaś w r. 1979 Vatzlav).
Twórczość Mrożka przedstawia kulturę XX wieku jako prowadzącą w ślepy zaułek ideę młodzieńczego buntu i mającej znieść niesprawiedliwość i krzywdę rewolucji (Szczęśliwe wydarzenie z ok. 1968, premiera w r. 1973, Garbus z r. 19735). W taki sam ślepy zaułek kieruje się również sztuka pojęta jako dążenie do absolutu (Rzeźnia z r. 1975). Oprócz tego, Pisarz analizuje psychologię dojrzewania i związki erotyzmu z pragnieniem władzy (scenariusze do filmów Wyspa róż z r. 1975 oraz Amor z r. 1978). Mrożek budował obfitujące w paradoksy sytuacje, które ujmowały w formy przypowieści najważniejsze relacje między ludźmi (Lis filozof, Polowanie na lisa oraz Serenada, wystawione w r. 1977, mający premierę w r. 1977 Lis aspirant). Autor Tanga spogląda również z emigracyjnego dystansu na procesy rozpadu komunizmu i wyłaniania się postkomunizmu, dostrzegając cenę, jaką każdy człowiek płaci za uwikłanie w historię (wystawionego w r. 1980 Pieszo, Alfa z r. 1984, mający premierę w r. 1987 Portret, Miłość na Krymie wystawiona w r. 1994). Bohaterowie zwykle walczą o pieniądze i władzę, bardzo wyraźny jest podział na drapieżników- pożerających i pożerane ofiary. Brzydotę swych spaczonych instynktów kryją deklamując puste gasła, gubią ślad prowadzący do spotkania z sacrum (Wielebni z r. 2001). Mrożek ułaskawia wyłącznie tych, którzy są zdolni do zbawczej, oczyszczającej miłości i poświęcenia dla drugiego. W poszczególnych utworach można dostrzec tendencję do parabolizacji i kondensacji. Pisarz zwykle prowadzi do kolizji przeciwieństw, naznaczonej dość abstrakcyjnym konceptualizmem. Mimo to, na tle swego rodzaju „geometrycznych” układów sytuacji i osób przedstawia opowieści bardzo osobiste, mające korzenie we własnej biografii i intymnych przeżyciach. Nie można zaprzeczyć, że Sławomir Mrożek jest wirtuozem małych form: rysunku satyrycznego (np. album Polska w obrazach z r. 1957, Przez okulary Sławomira Mrożka z r. 1968, wydane w r. 1982 Rysunki), jednoaktówki i mikroopowiadania (Donosy z r. 1983, wydane w r. 1990 Małe prozy). W jego felietonach ze zbioru Małe listy (1981) łączy się paradoks z moralizmem.
Sławomir Mrożek: „Pisze, rysuje, nie brak mu twórczości/ Można by go nazwać MROŻKIEM OBFITOŚCI”
(Magdalena Samozwaniec)
Dzieciństwo i młodość
Sławomir Mrożek urodził się 29 czerwca 1930 roku w płożonym pod Tarnowem Borzęcinie (ówczesne województwo krakowskie). Ojciec, Antoni (1903-1987) był urzędnikiem pocztowym. Ojciec matki, Zofii Kędzior (1906-1949), prowadził wiejską mleczarnię i skup mleka. Jak podawał sam Pisarz w ankiecie „Mój życiorys” („Dialog” 1990, nr 8, s. 84), widniejąca w dokumentach jako dzień urodzin data 26 czerwca to efekt pomyłki urzędnika stanu cywilnego, popełnionej przy wypełnianiu aktu urodzenia. Miał zmarłego jako małe dziecko brata Jerzego (1928-1932) i siostrę Litosławę.
Przeniesienie służbowe ojca spowodowało, że rodzina od roku 1933 zamieszkała w Krakowie. Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej, Mrożkowie powrócili do Borzęcina. Tam chłopiec skończył szkołę powszechną. W roku 1945 wrócił z rodzicami do Krakowa i rozpoczął naukę w Liceum im. Bartłomieja Nowodworskiego, jednej z najstarszych działających nieprzerwanie polskich szkół średnich. Do roku 1948 należał do Związku Harcerstwa Polskiego. Niebawem wyruszył jako junak na obóz Powszechnej Organizacji Służby Polsce. Już wtedy pisał teksty piosenek okolicznościowych, otrzymując Srebrną Odznakę Służby Polsce.
W roku 1949 zdał egzaminy maturalne, a po wakacjach rozpoczął studia. Przez kilka miesięcy uczęszczał na Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, studiował też przez krótki czas na Akademii Sztuk Pięknych oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim, tym razem orientalistykę (!). Jako rysownik i satyryk debiutował w roku 1950 w znanym i popularnym piśmie „Szpilki”. Dość nieoczekiwanie dowiedział się, że jego przesłany na konkurs rysunek otrzymał pierwszą nagrodę (druk w nr 16). Pierwszy felieton satyryczny zatytułowany Ten człowiek ukazała się w numerze 26 w rubryce „Kolumna naszych czytelników”. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że za swój rzeczywisty debiut autor Tanga uznawał ilustrowany reportaż z budowy Nowej Huty Młode miasto, ogłoszony w nr 276/1950 „Przekroju”. Na ideologiczny i zaangażowany w budzenie jeszcze większego entuzjazmu charakter tekstu wskazują choćby ekspresywne śródtytuły: Wielu godnych chorążych, Braterstwo pracy, Walka klasowa trwa itp.. W roku 1953 podpisał się pod tzw. Apelem Krakowskim, popierającym władze PRL po aresztowaniu pod sfingowanymi zarzutami duchownych skazanych w pokazowym procesie księży kurii krakowskiej. U schyłku epoki Bolesława Bieruta został odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (1953).
Kultura realnego socjalizmu
Od roku 1950 do 1954 Mrożek pracował w redakcji „Dziennika Polskiego”, na łamach którego dok roku 1957 publikował reportaże, teksty satyryczne i reportaże oraz własne humorystyczne rysunki (w r. 1953 cykl Księga mułów, w r. 1955 – 56 powieść satyryczna Maleńkie lato, seria rysunków 101 pożytków z jamników, w l. 1956-57 rubryka satyryczna Postępowiec, rok później niedokończona powieść Tarzan w Białowieży). Wiele tekstów ukazało się w dodatku do „Dziennika” pt. „Od A do Z”. Aż do roku 1982 Mrożek współpracował ze „Szpilkami” (teksty satyryczne, felietony, rysunki, od roku 1974 ukazujące się stale). Od roku 1950 pisał dla „Przekroju” (cykle: Ze sztambucha idealisty (1956-57), Polska w obrazach (1957), Polak w Paryżu (1958), Pamiętnik (1958), Przez okulary Sławomira Mrożka (1960-1967), Kto co myśli (1963). Mrożek współpracował ponadto z „Życiem Literackim” w l. 1951-1960, na którego łamach w l. 1957-58 prowadził swą rubrykę „Postępowiec”.
Już w roku 1951 został członkiem Związku Literatów Polskich, do którego należał aż do rozwiązania organizacji w r. 1983. W roku 1971 zwrócił się co prawda do skreślenie z listy członków, jednak siedem lat później złożył podanie o powrót do ZLP. W roku 1954 został laureatem przyznawanej przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich (SDP) nagrody im. Juliana Bruna dla młodych dziennikarzy.
W latach 1955-57 przyszły autor Tanga pisał felietony teatralne dla Echa Krakowa, był też autorem skeczy m.in. dla gdańskiego teatru studenckiego Bim-Bom (spektakl Radość poważna z r. 1956), Teatru Syrena w Warszawie, Krakowskiego Teatru Satyryków oraz kabaretów Piwnica pod Baranami i Szpak. Jako dramaturg Sławomir Mrożek debiutował ogłoszoną w r. 1958 na łamach miesięcznika „Dialog” sztuką Policja (premiera w tymże roku na deskach Teatru Dramatycznego w Warszawie). Kolejne dramaty ukazywały się również w „Dialogu”.
Po „odwilży” roku 1956 Pisarz podróżował po Europie, odwiedzając kraje zza żelaznej kurtyny: Wielką Brytanię, Francję oraz neutralną Austrię. W toku 1959 pojął za żonę malarkę Marię Obrembę, zmarłą zaledwie dziesięć lat później (1969). W roku 1959 przeprowadził się do stolicy i wyjechał dzięki stypendium na trwającą dwa miesiące międzynarodową szkołę letnią na Harwardzie (Harvard University Summer School International Seminar). Kierował nią sam Henry Kissinger. W tym samym okresie Sławomir Mrożek tworzył monologi satyryczne dla Edwarda Dziewońskiego i inne teksty do programu estradowego Podwieczorek przy mikrofonie (powstałe w l. 1960-63 monologi ukazywały się od roku 1995 na łamach „Tygodnika Powszechnego”). W roku 1962 został laureatem nagrody mającej siedzibę w Genewie Fundacji Kościelskich. Niebawem wyjechał do Włoch, zamieszkując w Chiavari pod Genuą. Spędził tam pięć lat. W kraju stale ukazywały się jego sztuki (Czarowna noc, Śmierć porucznika oraz Tango). W roku 1964 spotkało go kolejne wyróżnienia: nagroda Fundacji Alferda Jurzykowskiego w Nowym Jorku jak również francuska Prix de l’ Humeur Noir (Nagroda Czarnego Humoru). W roku 1967 swą nagrodę literacką Srebrnego Fafika przyznał Sławomirowi Mrożkowi „Przekrój”.
Na Zachodzie
W roku 1968 Pisarz zamieszkał w Paryżu, ogłaszając niebawem list otwarty, w którym protestował wobec udziału armii PRL w będącej praktycznym zastosowaniem tzw. doktryny Breżniewa interwencji wojsk Układu Warszawskiego w próbującej zmniejszyć swe uzależnienie polityczne od ZSRR Czechosłowacji. Protest ukazał się w paryskim „Le Monde” z 28 lipca 1968 r oraz w numerze specjalnym emigracyjnej „Kultury” z października tego samego roku. Oprócz zakazu publikacji, swoistą retorsją ze strony PZPR była odmowa przedłużenia paszportu, w związku z czym Pisarz zdecydował się na pozostanie zagranicą i ubieganie się o azyl polityczny we Francji. Już w roku 1969 otrzymał stypendium w Berlinie Zachodnim. Po jego zakończeniu nadal wiele podróżował, m.in. w związku z wystawianiem jego dramatów, które nieraz reżyserował (Niemcy, Austria, Wielka Brytania, kraje Skandynawii, USA i Ameryka Łacińska). W roku 1972 za wkład w literaturę europejską i całokształt dorobku literackiego Mrożek został laureatem austriackiej nagrody państwowej. Od grudnia 1973 do marca 1974 wykładał w Pennsylvania State Univeristy. Dzięki stypendium przyznanym przez tę uczelnię zyskał kolejną możliwości podróży po Stanach Zjednoczonych i Ameryce Południowej. W latach 1974-75 ponownie przebywał w Berlinie Zachodnim, tym razem na stypendium przyznanym przez Deutscher Akademischer Austauch-Dienst (DAAD). Mrożek był również autorem scenariuszy trzech i reżyserem dwóch filmów dla działającej w południowych landach RFN Süddeutcher Rundfunk: Wyspa Róż (1974-75), Amor (1977) oraz Powrót z r. 1979.
Czasy Edwarda Gierka to okres powolnego łagodzenia rygorów „noty cenzorskiej”. W latach 1974-1979 Sławomir Mrożek publikował w „Dialogu” nie tylko dramaty, lecz i utwory prozą (cykl Małe listy). W roku 1978 został obywatelem Francji i zaczął swobodnie odwiedzać ojczysty kraj. Trzy lata później, w związku z przejściowym osłabieniem władzy PZPR i powstaniem NSZZ Solidarność, otrzymał dyplom Ministra Spraw Zagranicznych za wybitne zasługi w propagowaniu polskiej kultury w świecie a także nagrodę tygodnika „Szpilki” czyli Złotą Szpilkę z Wawrzynem. Trzy lata później swą nagrodę przyznał Mrożkowi mający siedzibę w Londynie Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Po ogłoszeniu stanu wojennego autor Wesela w Atomicach konsekwentnie odmawiał współpracy z kontrolowaną przez władze PRL prasą, radiofonią i telewizją. W latach 80. okresowo mieszkał na niewielkiej francuskiej wyspie Saint Pierre przy brzegach Kanady. W tychże latach publikował felietony i prozę w „Tygodniku Powszechnym”, wychodzącym w Londynie „Pulsie” oraz w „Kulturze” Jerzego Giedroycia.
Gdy w Polsce skończył się komunizm
W roku 1987 Sławomir Mrożek ożenił się z meksykańską reżyser teatralną Suzaną Osario Rosas. W tym samym roku otrzymał przyznawaną przez austriackie miasto Klosterneuburg nagrodę im. Franza Kafki, W roku 1988 podjął stałą współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym” (krótkie teksty prozą, którym towarzyszyły rysunki, od roku 1995 do 1997 cykl „Monologi”). W grudniu roku 1989 przeprowadził się do Meksyku, w okolice położonego w pół drogi między Mexico City a miastem Puebla miasteczka Santa Rita Tlahuapan w stanie Tlaxcala. Żył tam na ranczu Los Flores, nazwanym przezeń La Epifania (Objawienie). Rok później przyleciał do Krakowa na zorganizowany z okazji swych 60. urodzin Festiwal Mrożka. W czasie uroczystości otrzymał m.in. tytuł honorowego obywatela tego miasta. Współpracował również w wychodzącym w Londynie pismem The European (krótkie utwory prozą), a w Minneapolis prowadził w roku 1992 wykłady w The Playwrights Center. Ponadto, poświęcony dorobkowi autora Tanga festiwal teatralny odbył się w roku 1991 w Sztokholmie, a w roku 1992 w ramach Dionisia Festival w Sienie Sławomir Mrożek reżyserował sztukę Wdowy. Od roku 1994 na łamach „Gazety Wyborczej” co tydzień ukazywały się jego rysunki satyryczne, a od roku 1997 do 2002 felietony z cyklu „Uwagi osobiste”. Od roku `1996, zamierzając osiąść na stałe w Krakowie, ogłaszał w „Dzienniku Polskim” Dziennik powrotu.
W roku 1996 zamieszkał w Krakowie. W roku 1997 został odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Od roku 2003 rysunki satyryczne ukazywały się w „Rzeczpospolitej”. W roku 2000 – doktor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. W roku 2001 Pisarza dotknął wylew krwi do mózgu. Jego skutkiem była afazja, częściowa utrata pamięci a przede wszystkim ograniczenie swobody działalności twórczej na każdym polu. Mozolna, pełna wysiłku i poświęcenia specjalistów rehabilitacja przyniosła dobre efekty. W roku 2004 Sławomir Mrożek otrzymał tytuł Małopolanina Roku oraz nagrodę Złote Berło Fundacji Kultury Polskiej. W 2005 została mu przyznana nagroda specjalna „Przekroju”, rok później – nagroda literacka miast partnerskich Getyngi i Torunia im. Samuela Bogumiła Lindego. W 2003 do odznaczeń dołączył francuski Order Legii Honorowej. W roku 2006 ukazuje się książka Baltazar. Autobiografia, obejmująca lata wczesnego dzieciństwa, wojny i okupacji oraz okresu PRL do decyzji o emigracji w roku 1963. We wstępie Mrożek podkreśla, że książka powstała w ramach terapii po wylewie krwi do mózgu. W roku 2004 autobiografia została nominowana do Nagrody Literackiej Nike.
6 maja 2008 autor Policji zapowiedział, że zamierza ponownie wyjechać z Polski i zamieszkać w Nicei. Klimat południowej Francji miał bardziej sprzyjać jego zdrowiu. Kraj opuścił już 6 czerwca 2008 r. W roku 2010 przyznano mu Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. W tym samym roku za edycję korespondencji ze Stanisławem Lemem (Listy opublikowane przez Wydawnictwo Literackie) otrzymał Nagrodę Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego. 23 marca 2012 roku Mrożek został doktorem honoris causa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Sławomir Mrożek zmarł 15 sierpnia 2013 roku w nicejskim szpitalu. Ciało sprowadzono wkrótce do Polski, pogrzeb odbył się 17 września 2013 w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie. Głównym celebransem był ówczesny metropolita krakowski, kardynał Stanisław Dziwisz. Sarkofag z prochami Mrożka spoczął w krakowskim Panteonie Narodowym. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2013) oraz odznaką „Adwokatura Zasłużonym” (2016).
Spojrzenie na dorobek twórczy Sławomira Mrożka
Pełna pastiszów literackich i stylizacji proza autora Półpancerzy praktycznych niejednokrotnie wyprzedzała jego dramaty w sferze pomysłów, stając się laboratorium i miejscem testowania nowych idei i nowych form. Jak pisze Ewa Zuberbier, aktywność dziennikarska i publicystyczna Pisarza również grała rolę „ćwiczenia stylistycznego”. Mrożek poddał ją autoironicznej ocenie z perspektywy czasu i w „rozrachunkowym” opowiadaniu z r. 1983 Jaworzno.
Konstruktywnym składnikiem poetyki autora Tanga stała się polityka. Duże znaczenie dla rozwoju twórczości Mrożka miało również tragiczne w całym swym wymiarze doświadczenie pokolenia „dzieci wojny”, pociągające za sobą przede wszystkim głębokie rozczarowanie oczekiwanym lepszym światem oraz klęskę młodzieńczych ideałów politycznych (fascynacja polską wersją stalinizmu). Pisarz mówi o tym expressis verbis w wystawionym w roku 1980 dramacie Pieszo („Dialog” 5/1980). Pierwiastek autobiograficzny – motyw dojrzewania nastoletniego chłopca – staje się metaforycznym i epickim obrazem losów narodu polskiego w czasie przesuwania się frontu niemiecko-radzieckiego w l. 1944-1945 (zob. żywe opisy i impresje zawarte w Baltazarze). Dialogi przywołują już realia Polski po roku 1945, potwierdzające katastroficzną wizję Superiusza-Witkacego. Dokonała się uniformizacja społeczeństwa, a zmechanizowanie cywilizacji unicestwia prawdziwą, żywą sztukę i filozofię inną niż „służka władzy”. Determinantą stosunków międzyludzkich jest siła, czyniąca z człowieka kata albo ofiarę. Mrożek poszukuje jednak miejsca dla człowieka. Chce by literatura pozwalała na zrozumienie i poznanie świata oraz mechanizmów kierujących życiem społecznym. Dzięki temu możliwa stanie się skuteczniejsza obrona jednostki przed zagrażającą jej i stale gotową do ataku „nieprawdą, niedosłownością, nieważkością bytu” (zob. Dwa Listy, por. też np. twórczość Stanisława Barańczaka). Dystans ironisty umożliwia ukazanie świata absurdalnego i zdeformowanego. Taki obraz rzeczywistości koresponduje z fałszywą świadomością, która łatwo i nieuchronnie ulega nowoczesnym mitologizacjom, odwołującym się do ideologii lub zwraca się ku anachronicznym, obumarłym reliktom dziejów, zwłaszcza wadliwie interpretowanym dziełom polskiego Romantyzmu.
Konwencja groteski pozwala Pisarzowi na przechodzenie od treści publicystycznych do właściwych sztuce uogólnień artystycznych, powiązanych przede wszystkim z kwestią relacji między zbiorowością a jednostką. Satyra społeczno-obyczajowa kieruje się przede wszystkim przeciwko wulgarnemu dydaktyzmowi a wraz z nim prymitywizmowi myślowemu, schematyzacji życia oraz paradoksom cywilizacji. Demaskujący przewagę frazesu nad znaczeniem komizm autor Wesela w Atomicach osiąga dzięki pastiszowi, łączeniu sprzecznych konwencji gatunkowych i parodiowaniu rozmaitych stylów: potocznego, dziennikarskiego, szkolnego, biurokratycznego. Sparodiowane zostają też style literackie: XIX-wieczna powieść obyczajowa, socrealistyczny „produkcyjniak”, moralizatorska literatura dziecięca.
Sławomir Mrożek postrzegał teatr jako grę – model działania „na serio”, który „pozwala zaprawiać się do życia ale bez ryzyka konsekwencji” (Teatr a rzeczywistość, „Dialog” 1989, nr 1). Dramat spełnia zatem funkcję katharsis. Umowność zdarzeń sprawia, że sztuki upodabniają się do moralitetu albo powiastki filozoficznej. Pisarz kreuje teoretyczne modele sytuacji skrajnych, wykazując z pomocą logiki, że wyjście bohaterów poza krąg własnych wyobrażeń o otaczającej ich rzeczywistości jest niemożliwe. Dramaty Mrożka posługują się dwoma porządkami: porządkiem bohatera i porządkiem wrogiego mu świata, na który składają się zhierarchizowane i niezrozumiałe formy. Anachroniczne idee-formy zostają jednak zdemaskowane i ośmieszone przez ich sztuczne absolutyzowanie. Postaci z dramatów Sławomira Mrożka uosabiają – nieraz doprowadzone do karykaturalnej skrajności – stereotypy moralne, myślowe i obyczajowe. Dzielą się zatem na świadomych twórców masek (demiurgów ułudy), „intelektualne marionetki” podatne na manipulację i wmówienia – intruzje mentalne oraz na egzystujących bezrefleksyjnie „chamów”. Jednostka staje się ofiarą niewspółmiernych, odrealnionych wymagań, stawianych przez totalne społeczeństwo, nasuwające na myśl Lewiatana z dzieła Hobbes’a (Męczeństwo Piotra Oheya). W jednoaktówkach, np. Na pełnym morzu, Karol czy też Strip-tease, anegdota sytuacyjna i parodia służy do tworzenia metafory procesu mistyfikacji i mitologizacji codzienności pozwalających na maskowanie konformizmu, agresji i nietolerancji, a przede wszystkim strachu, które mimo to wyzwalają się i uwidaczniają w klimacie osaczenia.
Satyrą na społeczeństwo PRL okresu tzw. „Małej Stabilizacji” jest ośmieszający współczesną Pisarzowi recepcję i potoczne wyobrażenia o romantyzmie Indyk („Dialog” 1960, nr 10, premiera w r. 1961). Romantyczny mit heroizmu zostaje zakwestionowany w Śmierci porucznika („Dialog” 1963, nr 5, premiera 1963). Sprzeczność między ideą czynu, a jej pozbawionym sensu wcieleniem została przedstawiona w stanowiącej parafrazę Wesela Stanisława Wyspiańskiego Zabawie („Dialog” 1962 nr 10, premiera 1963). Najszerszą a jednocześnie wieloznaczną interpretacją procesów społecznych i politycznych jest wystawione w roku 1965 Tango („Dialog” 1964, nr 11). Sztuka przestrzega zarówno przed konsekwencjami konformizmu, jak i przed anarchią i nihilizmem oraz totalizmem, następującym po akcie ślepego buntu. Farsowo-bulwarową kontynuację Tanga stanowi Szczęśliwe wydarzenie („Dialog” 1973 nr 4, premiera 1973). Sławomir Mrożek nawiązuje i polemizuje z kontestacyjnymi ruchami młodzieży krajów Europy Zachodniej i USA. związanych z rewolucją obyczajową i buntem studenckim roku 1968. W powstałej w roku 1964, lecz wydanej dopiero trzynaście lat później („Dialog” 1977, nr 11, premiera 1978) sztuce Krawiec Pisarz ironicznie utożsamił kulturę z modą odzieżową. Wskazał, że moda to niewątpliwie wartość jedynie umowna, lecz użyteczna, gdyż gwarantuje tożsamość społeczną i jednostkową. Mistyczną rolę sztuki oraz wizję twórczości jako kierującego się dążeniem do prawdy powrotu do „stanu natury” i okrucieństwa, zakwestionował w słuchowisku Rzeźnia („Dialog” 1973, nr 9, premiera 1975).
Jak podkreśla Ewa Zauberbier, kolejne sztuki mają już odmienną stylistykę. Poszczególne postaci odbiegają od stereotypowych sylwetek, a refleksja skupia się wokół tragizmu człowieka, który nie jest w stanie uwolnić się od imperatywu postępowania, który narzuciły mu natura i historia. W Emigrantach („Dialog” 1974, nr 8, premiera 1975) Sławomir Mrożek pyta, czy możliwe jest wyemancypowanie się z więzi narodowych i społecznych. Będący komedią retro Garbus („Dialog” 1975, nr 9, premiera 1976), obrazuje dążący ku nicości świat, w którym wątpliwym wartościom spekulacji intelektualnej i idei zostaje przeciwstawiona trwałość realizmu życiowego i natury. O barbarzyńskiej istocie rewolucji i wiecznym zniewoleniu człowieka zaświadcza powiastka filozoficzna Vatzlav (wydana i wystawiona po niemiecku w r. 1970, premiera w kraju dziewięć lat później).
W wystawionej w roku 1981 komedii salonowej Ambasador, tytułowy bohater - liberał i demokrata, skazuje sam siebie na śmierć by bronić honoru. Tylko taki gest, będący aktem sprzeciwu wobec totalitarnych metod, może dać mu poczucie wolności, gdyż ideał nie może być urzeczywistniony w jakimkolwiek systemie politycznym. Pastiszem tragedii greckiej jest sztuka Kontrakt („Dialog” 1986, nr 1, premiera 1986). Epigon rozsypującej się kultury Europy Zachodniej walczy o godność z galicyjskim „białym Murzynem” ze Środkowej Europy. Dramat opowiadający o ludzkiej małości i zabijaniu idei przez ludzi władzy Alfa (Paryż 1984, wystawiony w tym samym roku w Londynie, w Polsce w r. 1989 pt. Mrożek 27 w Bydgoszczy) powstał pod wpływem wydarzeń politycznych w PRL po roku 1980. Za swego rodzaju epitafium stalinizmu połączone z ostrzeżeniem przed wciąż aktualnym, żywym i groźnym zjawiskiem („duch romantyczny współżyje z praktyką kolektywistyczną”) można uznać sztukę Portret („Dialog” 1987, premiera w tym samym roku). Zasadniczą myśl wyraża tu postać ofiary idei – Bartodzieja, wygłaszającego parodię mickiewiczowskiej Wielkiej Improwizacji przez portretem Stalina, a na koniec odczytującego fragment z Ducha dziejów Czesława Miłosza. Miłość na Krymie („Dialog” 1993, nr 12, premiera w r. 1994) to tryptyk, którego akcja rozciąga się na przestrzeni ośmiu dziesięcioleci (1910, 1928, 1990). Mrożek ukazał tu klęskę z pozoru potężnego imperium w lustrzanym odbiciu dewaluujących się związków między ludźmi. Towarzyszą temu symbole i wizje literackie (m.in. cytaty z Szekspira i Czechowa).
Podobnie jak w twórczości dramatycznej, również w prozie Sławomir Mrożek przeszedł od karykatury zjawisk społecznych ku odsłanianiu wewnętrznego świata bohaterów. Zderzenie przejawów rozwoju społecznego i cywilizacyjnego z prowincjonalną mentalnością przedstawiał w konwencji humoru absurdalnego w cyklach rysunków (zw. w formie liczącego 206 stron albumu Polska w obrazach (Kraj, jego regiony, prowincja, obyczaj, cechy narodowe), wydanie dla zagranicy, 1957 oraz w cyklu Przez okulary Sławomira Mrożka drukowane na łamach „Przekroju” w l. 1953-1968), w opowiadaniach (Półpancerze praktyczne z r. 1953, Słoń z r. 1957, Wesele w Atomicach z r. 1959) oraz w powieściach Maleńkie lato (1956) i Ucieczka na południe (1961). Pogląd o niemożliwości odnalezienia ładu w skonwencjonalizowanym świecie i zgłębienia psychiki człowieka autor Tanga wyraził w posługujących się językiem symbolicznym i parabolą opowiadaniach z tomów Deszcz (1962) oraz Dwa listy z r. 1974 (tam m.in. Moniza Clavier).
Sławomir Mrożek jest ponadto autorem scenariuszy filmowych (Wyspa róż z r. 1975, Amor z r. 1978), felietonów z cyklu Małe listy („Dialog” od r. 1974, wydane osobno w r. 1981), felietonów drukowanych od r. 1988 w „Tygodniku Powszechnym” (od roku 1995 cykl Monologi) oraz w „Gazecie Wyborczej” (rysunki satyryczne od roku 1994, trzy lata później zaczęły ukazywać się Uwagi osobiste).
Szczególne zainteresowanie na całym świecie budzą sztuki Mrożka. Świadczą o tym przekłady na ponad 20 języków, liczne inscenizacje oraz adaptacje telewizyjne nie tylko w krajach europejskich i USA, lecz również w Afryce, Australii, Japonii i Nowej Zelandii.
Rafał Marek, 01.07.2022
Literatura:
Artykuł w Wikipedii „Sławomir Mrożek”, https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82awomir_Mro%C5%BCek
Hasło „Sławomir Mrożek” [w:] Encyklopedia Teatru Polskiego, https://encyklopediateatru.pl/autorzy/87/slawomir-mrozek#
Sławomir Mrożek, Baltazar. Autobiografia, Oficyna Literacka Noir sur Blanc, Warszawa 2006.
Alicja Szałagan s.v. Sławomir Mrożek [w:] Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 5, WSiP, Warszawa 1997, s. 486-501.
Ewa Zuberbier s.v. Sławomir Mrożek [w:] Literatura polska XX wieku, PWN, Warszawa 2000, t. I, s. 439-440..