Tadeusz Gajcy (1922-1944) znany jest przede wszystkim jako poeta czasu II wojny światowej, był też aktywny w konspiracji, służył w Armii Krajowej i walczył w Powstaniu Warszawskim. Urodził się w niezamożnej rodzinie warszawskiego robotnika. Ojciec, Stanisław Gajcy, pracował jako ślusarz w zakładach Taboru Kolejowego na Pradze, matka zaś wykonywała zawód położnej.
Mimo pochodzenia robotniczego, Tadeusz Gajcy nie uczył się w szkole zawodowej lub u mistrza, lecz uczęszczał do gimnazjum prowadzonego na warszawskich Bielanach przez Zgromadzenie Księży Marianów.
W jego liryce dostrzec można pragnienie odkrycia sensu istnienia świata i życia ludzkiego. Ton wierszy jest zwykle pesymistyczny (chociaż mamy i akcenty pozytywne), niekiedy buntowniczy. Gajcy wyróżniał się swym stylem pisania o brutalnych realiach wojny i terrorystycznych rządów niemieckiego narodowego socjalizmu. Tworzył apokaliptyczne, symboliczne wizje, niezwykłe metafory, w sposób nowatorski czerpiąc przy tym z języka potocznego. Nawiązywał do Drugiej Awangardy i katastrofizmu. Debiutem był wiersz „Wczorajszemu” z roku 1942, wydany na łamach „Sztuki i Narodu”. Kręgi literackie ceniły poemat Do potomnego.
Należał do Przysposobienia Wojskowego – istniejącej w latach 1927-1939 młodzieżowej organizacji przygotowującej do służby wojskowej. Wobec napaści niemieckiej na Polskę zgłosił się ochotniczo do wojska, jednak ze względu na brak wymaganego przez prawo wieku nie został przyjęty. Wobec postępów wojsk niemieckich udało mu się dotrzeć do Włodawy. Do stolicy udało mu się powrócić po kapitulacji miasta 28 IX 1939 r.
Mimo restrykcji władz niemieckich, a zwłaszcza zamknięcia polskich szkół innych niż podstawowe i zawodowe, kontynuował potajemnie naukę. W roku 1941 zdał egzamin maturalny, wkrótce rozpoczął studia polonistyczne na działającym w konspiracji Uniwersytecie Warszawskim. W czasie studiów poznał Zdzisława Stroińskiego (ps. Marek Chmura), studenta prawa a przy tym poetę. Dzięki niemu nawiązał kontakt z podziemną organizacją Konfederacja Narodu, aktywną do roku 1943. Konfederacja Narodu powstała dzięki inicjatywie działaczy nielegalnego w II RP Obozu Narodowo-Radykalnego „Falanga”, określającego się jako „Ruch Młodych”.
25 maja 1943 roku wspólnie ze Zdzisławem Stroińskim i Wacławem Bojarskim Gajcy złożył wieniec z szarfą w polskich barwach narodowych i napisem ku czci Mikołaja Kopernika po jego pomnikiem. W wyniku ostrzału policji niemieckiej zginął Bojarski, zaś Stroiński został aresztowany. Tadeuszowi Gajcemu udało się zbiec.
Pierwszy tomik poezji zatytułowany Widma ukazał się w maju 1943 roku, kolejny – Grom powszedni – opuścił drukarnię konspiracyjną w maju roku 1944. Tadeusz Gajcy brał również udział w pracach nad przygotowaniem kolejnych numerów związanego z wyżej wspomnianą Konfederacją Narodu, wydawanego w podziemiu miesięcznika literackiego „Sztuka i Naród”. Ogłaszał w nim swe poezje, artykuły, recenzje i fragmenty prozy. Od listopada 1943 był jej (ostatnim) redaktorem. Podejmował polemikę z poprzednim pokoleniem literatów, zwłaszcza Skamandrytami i Awangardą Krakowską, wskazywał na dziejową rolę Polski oraz potrzebę poezji tyrtejskiej.
Po 1 sierpnia 1944 brał udział w działaniach bojowych w grupie szturmowo-wypadowej „ Grupa Ryszarda” dowodzonej przez porucznika Jerzego Bondorowskiego. Wraz ze Zdzisławem Stroińskim zginał 16 sierpnia w wysadzonej przez armię niemiecką kamienicy. Ciało złożone w prowizorycznym grobie, ekshumowała rodzina Poety wiosną roku 1946. Spoczął w kwaterze powstańczej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Młodość i matura
Tadeusz Stefan Gajcy (ps. Karol Topornicki, Roman Oścień, Topór) urodził się 8 lutego 1922 r. w Warszawie, zginął zaś 16 sierpnia 1944 roku. Przyszedł na świat w robotniczej rodzinie, której przodkowie przed laty przybyli do Polski z Węgier. Jego matka była położną, zaś ojciec pracował jako ślusarz w Taborze Kolejowym na Pradze. Tadeusz kształcił się w bielańskim gimnazjum i liceum oo. Marianów, był również ministrantem i muzykował, ucząc się gry na mandolinie. Wiemy, że służył do mszy porannych w kościele św. Jana Bożego przy Bonifraterskiej 14, co miało pośredni wpływ na jego poezję (R. Brasse mówi o "kościele onirycznym"). Egzamin maturalny zdał już w ramach tajnego nauczania, w roku 1941. Następnie wstąpił na studia polonistyczne na zakonspirowanym Uniwersytecie Warszawskim.
Tajna poezja
Jako student poznał Zdzisława Stroińskiego, studiującego prawo poetę. Stroiński wprowadził Gajcego do organizacji konspiracyjnej Konfederacja Narodu, utworzonej przez działaczy Obozu Narodowo-Radykalnego "Falanga". Tadeusz Gajcy uczestniczył również w kursach Biura Informacji i Propagandy KG AK.
Pisał dla podziemnego miesięcznika literackiego "Sztuka i Naród", był też (od XI 1943 r.) jego ostatnim redaktorem. W tym czasopiśmie publikował recenzje, artykuły i fragmenty prozy, lecz przede wszystkim swe wiersze (pod pseudonimem Karol Topornicki, Roman Oścień oraz anonimowo). Publikował też w podziemnym miesięczniku społeczno-kulturalnym "Kultura Jutra", redagowanym przez Jerzego Brauna.
Na łamach "Sztuki i Narodu" polemizował ze swymi literackimi poprzednikami. Skamandrytom zarzucał koniunkturalizm i bezideowość, zaś Awangardzie Krakowskiej uprawianie, jak to ujmował, "ekwilibrystyki intelektualnej". Zgodnie z ideologią "Falangi" i ruchu narodowej demokracji, podkreślał rolę dziejową i misję historyczną Polski, głosząc jednocześnie potrzebę tworzenia liryki narodowej, zagrzewającej do walki z okupantem.
Zadebiutował w roku 1942, na łamach "Sztuki i Narodu" wierszem "Wczorajszemu". Za utwory "Uderzenie", "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie" redakcja Biuletynu Literackiego przyznała Gajcemu dwie nagrody. Środowiska literackie z uwagą przyjęły zwłaszcza poemat "Do potomnego". W 1943 roku wydał jako Karol Topornicki swój debiutancki tomik poetycki zatytułowany Widma. Jesienią tegoż roku, po sukcesie wydania, postanowił porzucić pracę zarobkową (pracował jako magazynier), by móc całkowicie oddać się literaturze. Za życia udało mu się opubli-kować jeszcze jeden tomik, także pod pseudonimem, Grom powszedni (1944).
Walka i śmierć
25 maja 1943 r., wspólnie z Wacławem Bojarskim i Zdzisławem Stroińskim, złożył pod pomnikiem Kopernika wieniec z biało-czerwoną szarfą i napisem Genialnemu Polakowi, Mikołajowi Kopernikowi w 400-ną rocznicę śmierci - Podziemna Polska. Wobec szarpaniny z "granatowym" policjantem i ostrzału policji niemieckiej, Bojarski został ciężko ranny, zaś Stroiński trafił w ręce Gestapo. Tadeuszowi Gajcemu udało się zbiec i ukryć, Bojarski, mimo operacji, zmarł.
W Powstaniu Warszawskim walczył pod komendą porucznika Jerzego Bondorowskiego ps. "Ryszard", dowódcy grupy szturmowo-wypadowej. Zginął w walce (rzucał granaty) wraz ze Zdzisławem Stroińskim 16 sierpnia w kamienicy przy ul. Przejazd 1.3 (dziś ul. Władysława Andersa). Niektóre źródła jako datę śmierci Tadeusza Gajcego podają także 22 sierpnia 1944 roku, czyli obro-nę warszawskiego Arsenału, jest to jednak znacznie mniej prawdopodobne. Ciało Gajcego ekshumowano z inicjatywy rodziny, wiosną roku 1946. Bezpośrednią przyczyną śmierci było uduszenie pod gruzami. Jego grób znajduje się w kwaterze powstańczej na Wojskowych Powązkach.
Twórczość Tadeusza Gajcego
Pierwsze próby poetyckie podejmował w dzieciństwie, jednak w wieku 16. lat zniszczył swe najwcześniejsze wiersze. Tuż przed wybuchem wojny jego utwory stały się już dojrzalsze. Pragnął zrozumienia przez pryzmat sapiencjalny i filozoficzny życia i losu ludzkiego oraz sensu istnienia świata. W jego liryce pojawiają się akcenty optymistyczne i pozytywne, lecz przeważają treści refleksyjne, pesymizm, niekiedy zaś postawa buntu.
Tadeusza Gajcego od innych poetów okresu 1939-1944 różni m.in. odmienny, unikalny styl pisania o rzeczywistości okupacji i walki zbrojnej. Odrzucał przede wszystkim łatwe schematy, odpowiadające "przeciętnemu" odbiorcy prasy konspiracyjnej. Nie korzystał z frazeologii i środków stylistycznych opisujących wprost okrucieństwa wojenne oraz z tzw. "łatwego patriotyzmu". Sporą rolę mogła tu odegrać obserwacja dostępnej w Generalnym Gubernatorstwie szowinistycznej twórczości niemieckiej, nakierowanej na manipulację emocjami i destruktywną ideologizację kultury. Trudno jednak pominąć również zainteresowania Gajcego epiką i liryką grecką (przekładał fragmenty Homera, napisał też dramat "Homer i Orchideja", wystawiony w Gdyni przez Iwo Galla).
Tadeusz Gajcy tworzył wizje apokaliptyczne, korzystał z oryginalnych metafor oraz czerpał z języka potocznego. Korzystał z liryki tyrtejskej, rozwijając następnie autorską wizję poezji, nawiązując do Drugiej Awangardy i katastrofizmu. Czerpiąc z ideologii narodowej i mesjańskiej, dążył do ukazania mistycznego sensu ofiary w imię miłości do Ojczyzny i narodu ("Przed odejściem"). Materię wyobraźni, organizującą u Gajcego treści uczuciowe, Zbigniew Herbert określił jako materię z "ognistego, proroczego snu". Rafał Brasse pisze, że "właśnie marzenie spod znaku ognia" jest chyba najbliższe temperamentowi Tadeusza Gajcego jako poety. Sam autor, w swym testamencie poetyckim "Do potomnego", akt twórczy łączy z "ciosaniem płomienia", słowo poety jest zaś "wysokie i ogniste". Obok profetyzmu i wizyjnego liryzmu, Gajcy dystansuje się od bohatera lirycznego, korzystając z ironii, humoru a nawet groteski (śpiewogra "Misterium niedzielne" z r. 1943).
Poeta opierał się na rzymsko-greckich ideach humanitas – philantropia, stale i silnie obecnych w jego formacji intelektualnej od lat dziecięcych (gimnazjum). Głosi ideę braterstwa, opartego na przekonaniu o niezbywalnej wartości każdego człowieka. Stawał tym samym w zdecydowanej opozycji do ideologii "ziemi i krwi" oraz biologicznego antysemityzmu, którymi Rzesza próbowała indoktrynować m.in. ludność polską, w tym część jej elit. Gajcego poetyka ognia obejmuje potrzebę zarówno nagłej zmiany jak i tendencje do przyspieszania biegu czasu oraz refleksyjnego oderwania (lot oniryczny). Z religii katolickiej wynikała jego aprobata dla heroicznej zgody na tragizm ludzkiego losu, widziany w perspektywie ekonomii zbawienia i działania Opatrzności w świecie. Tadeusz Gajcy doczekał się przekładów, m.in. na j. angielski, niemiecki, czeski, oraz adaptacji telewizyjnej "Homera i Orchideji".
Rafał MarekLiteratura:
S. Bereś, Gajcy w pierścieniu śmierci, Wyd. Czarne, Wołowiec 2016;
R. Brasse, Poetyka doświadczenia duchowego w liryce Tadeusza Gajcego, wyd. UMK, Toruń 2018;
Wikipedia, s.v. Tadeusz Gajcy https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_Gajcy.
E. Zuberbier, s.v. Tadeusz Gajcy. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984, vol. I, s. 282-283.